İşgal Karşıtı Mücadele
Kıbrıs’ın modem tarihi, 1878 İngiliz işgali ve 1914 yılında adanın Büyük Britanya egemenliğine bırakılmasıyla başlar. Bu durum, 1925 yılında adanın İngiliz sömürgesi olduğunun ilanıyla resmileşti. Tabii, dönemin büyük imparatoru için adaya duyulan ilgi tesadüfü değildi. Jeo-stratejik konumu önemli olmaktan çok daha fazlaydı. Emperyalist güç olarak Orta Doğu’da ve Asya’da gözü olan ya da buradaki konumunu güçlendirmek isteyen İngiltere için adaya sahip olunması gerekiyordu.
Çok geçmeden, komünistlerin önemli rol oynadıkları sömürgeci İngilizlere karşı Kıbrıslıların ilk isyanı 1931 yılında patlak verdi. Yeni işgalciler isyanı şiddetle bastırarak Kıbrıs halkını kana boğdu. Kıbrıs Komünist Partisi, yasadışı ilan edilerek, pek çok komünist gözaltına alınıp işkencelerden geçirilerek idam edildi. İngiliz işgali her ne kadar bağımsızlık sözü vermiş olsa da II. Dünya Savaşı’ndan sonra da sürdü. İngilizler hiçbir koşulda adayı kaybetmek istemiyorlardı. Zaten, II. Dünya Savaşı’ndan sonra öncülüğü Amerikalılara kaptıran İngiliz İmparatorluğu, Orta Doğu’da ciddi sorunlarla karşı karşıyaydı. Böylece, oyunda kalmak için adayı ne pahasına olursa olsun kaybetmemeye, burayı askeri üsse çevirerek bir koz olarak ellerinde tutmaya çalışıyorlardı.
II. Dünya Savaşı’ndan hemen sonra Kıbrıs halkı anti-sömürgeci mücadelesine devam edecekti. Yunan hükümeti hiçbir koşulda Kıbrıs halkının mücadelesini desteklemedi. Amerikalılara ve İngilizlere amade olanlar sadece desteklememekle kalmayarak Kıbrıs halkının ulusal kurtuluş mücadelesini küçümsediler. “İhtiyar demokrat” Yorgo Papandreou’nun 1950 yılında Lefkoşa Belediye Başkanı [Temistokli] Dervi'ye hitaben yaptığı konuşma bilinmektedir; “Bugün Yunanistan iki ciğerden nefes almaktadır, biri Amerikan’dır diğeri de İngiliz’dir ve bundan dolayı Kıbrıs için nefesinin kesilmesine müsaade edemez.” İfadeler, Spiro Linardatou’nun “İç Savaştan Cuntaya” adlı kitabından alınmıştır ve meclisin kayıtlarında da mevcuttur. (Cilt 1, s. 124) 1956 yılında K. Karamanlis tarafından ifşa edilmiş ve Papandreou tarafından da özde reddedilmemiştir. Her halükarda bir kaç yıl önce (1946) Başbakan K. Çaldaris, “Kıbrıs Yunanistan için ulusal bir talep teşkil etmemektedir” açıklamasından çekinmemiştir. Keza aynı şekilde Bakan olan N. Baltacis de, Atina’da yapılan bir toplantıda “bilindiği gibi Kıbrıs ulusal bir mesele değildir” açıklamasını yapmıştır. İki alıntı da Nikos Pisirouki’nin “Çağdaş Yunanistan Tarihi” adlı kitabından alınmıştır. (2. cilt, s. 238) Özde, emperyalistlerin emirleri karşısında Yunan hükümetleri açıkça Kıbrıs halkına hiçbir koşulda İngilizlere karşı verilen mücadelede dayanışma içinde olmayacaklarını belirtmişlerdir.
1950 yılında Başpiskopos 2. Makarios başkanlığında Kıbrıs’ta halk oylaması gerçekleştirildi. Halkın %96’sı Yunanistan ile birleşme lehinde oy kullanmış ancak İngiltere bu talebi kabul etmemiştir. Buna paralel bir şekilde Yunanistan üzerinde Kıbrıs sonunun uluslararasılaştırılmaması için baskı yapılmakta, aksi halde NATO’ya dönemeyeceği şantajı yapılmakta, Kıbrıs’ta ise İngilizler daha da sertleşmekteydiler. 2 Ağustos 1954 tarihinde, Kıbrıs valisi Armitage bütün ulusal ifadeleri yasaklamıştır. Kıbrıs halkının tepkisi gecikmedi. 12 Ağustos’ta genel grev gerçekleştirildi ve Yunanistan hükümeti sorunu 16 Ağustos’ta BM’ye taşımak zorunda kaldı. Amerika ve İngiltere tarafından kontrol edilen BM bırakın herhangi bir tavır almayı tartışmadı dahi. Ve tabii, bütün NATO üyesi ülkeler (Yunanistan ve İzlanda hariç) tartışma gündemine alınmaması yönünde oy kullandılar. Kendi lehine tavır alan eski sosyalist ülkeleri bir tarafa bırakırsak, Kıbrıs halkı tam anlamıyla yalnız kaldı.
1 Nisan 1955 tarihinde EOKA (çoğunluğu sağcı olan örgütlerden oluşan) sömürgeciliğe karşı silahlı mücadelenin başlatılması kararı aldı. Önderliği, anti-komünist geçmişi ve Türk karşıtlığı ile bilinen Grivas’a verildi. Böylece EOKA içindeki şovenist çizgi çok güçlüydü ve bu durum İngilizler tarafından Kıbrıs’ın bölünmesi için kullanıldı.
Ekim 1955 tarihinde 3. Makarios ile adanın yeni valisi Sir John Harding arasında başarılı olamayan müzakereler başladı. Bunun üzerine İngilizler Makarios’u gözaltına alarak Seyşeller’e bir yıllık sürgüne gönderdiler ve Başpiskoposluk merkezi ile adadaki önemli merkezlere el koydular. Aynı zaman yoğun baskı ve terör başlatıldı. AKEL {1926 yılında Kıbrıs Komünist Partisi ismiyle kurulan parti, 1931 yılında Birleşik Krallık kolonizasyonu döneminde yasaklandı, 1941 yılında AKEL [Emekçi Halkın İlerici Partisi] ismiyle tekrar kuruldu} yasadışı ilan edildi. Pek çok Kıbrıslı gözaltına alınıp idam edilirken onlarca köy de ateşe verildi. 1957 baharında Makarios serbest bırakıldı. Sonraki yılda İngiltere Kıbrıs çözüm planını sundu. McMillan Planı olarak bilinen plan, adada üçlü yönetim (Yunan-Türk-İngiliz) öngörüyordu. Bütün plan, böl-parçala-yönet mantığı üzerine kumluydu. İki ulustan (Rum ve Türk) oluşan, iki meclis öngörülüyordu. İngilizlerin asıl planı adanın bölünmesiydi. Bunlara paralel olarak Kıbrıslı Türkler ve Rumlar arasında pek çok şehirde şiddetli çatışmalara cereyan ediyordu. Sonradan ortaya çıktığı gibi bütün bunlar İngilizler tarafından tertiplenmiş, EOKA içindeki milliyetçi çizgiden faydalanılarak, iki halk arasındaki ilişkiler keskinleştirilmiş ve böylece mücadelenin zayıflatılması amaçlanmıştır. Böylece Amerikan-İngiliz planı olan bölünmeden yana olan Yunan ve Türk hükümetleri de sürece dahil olarak Zürich ve Londra anlaşmaları imzalanmıştır.
Zürih ve Londra Anlaşmaları
5 Şubat 1959 tarihinde Yunanistan ile Türkiye arasındaki görüşmelerin ilk turu başladı. Görüşmelere Yunanistan tarafını Başbakan Konstandinos Karamanlis ile Dışişleri bakanı Evangelos Averoff katılırken Türkiye’den ise meslektaşları Adnan Menderes ile Fatin Rüştü Zorlu temsil ediyordu. Resmi görüşmeler tabii ki vitrindi, asıl görüşmeler önceden New York’ta ve Paris’te Yunanistan ve Türkiye dışişleri bakanları arasında, elbette Amerikalıların ve İngilizlerin gözetiminde yapılmıştı. Bunların sonucu ise 11 Şubat 1959 tarihinde Zürich Anlaşması oldu. Müzakereler, İngiliz, Yunan, Türk, Kıbrıslı Rum ve Türklerin katılımıyla Londra’da devam etti ve 21 Şubat Londra Anlaşması’yla sonuçlandı. İngilizler tarafından Kıbrıslı Rumlar üzerinde ciddi bir baskı oluşturulduğu, anlaşmanın kabul edilmemesi halinde adanın bölüneceği şantajının yapıldığı sonradan Makarios’un heyetinde bulunanlar tarafından kabul edildi.
Zürich ve Londra anlaşmaları neleri öngörüyordu:
1) Üç taraf ülke, Kıbrıs’ın tehdit edilmesi durumunda ortak veya tek taraflı müdahale etme hakkına sahiptir.
2) Yönetim şekli Başkanlık olup, Başkan Kıbrıslı Rum, Başkan Yardımcısı ise Kıbrıslı Türk olacaktır. Başkan Kıbrıslı Rumlar tarafından, Başkan Yardımcısı ise Kıbrıslı Türkler tarafından seçilecektir. Her ikisi de dış meselelerde, askeri ve güvenlik vb. konularda veto hakkına sahiptir. Bakanlar Kurulu 7 Kıbrıslı Rum’dan ve 3 Kıbrıslı Türk’ten oluşacaktır. Birleşik Meclis’in %70’i Kıbrıslı Rumlardan, %30’u ise Kıbrıslı Türklerden oluşacak. Her iki topluluk da ayrı olarak seçim yapacaktır.
3) Adanın en büyük şehirleri ikiye ayrılacaktır.
4) Adadaki, ordu 2.000 askerden oluşacak, bunun % 60’ı Kıbrıslı Rumlardan, %40’ı ise Türklerden oluşacaktır. Komuta kademesi üç ülkeden (Yunanistan-Türkiye-Kıbrıs) oluşturulacaktır. (950 Yunanlı, 650 Türk.)
5) Adanın önemli noktalarında bulunan İngiliz üsleri muhafaza edilecektir.
Resmi anlaşmanın dışında Kıbrıs’ın NATO’ya girmesini ve NATO üslerinin adada kurulmasını öngören gizli anlaşmalar da vardı. Aynı zamanda Komünist Partisi’nin yasaklanmasını içeren bir anlaşma da yapılmıştı.
16 Ağustos 1960 tarihinde Kıbrıs Cumhuriyetinin resmi ilanı yapıldı ve Kıbrıs artık biçimsel olarak bağımsızdı. Pratikte ise farklı bir süreç başlamıştı, ada artık İngiltere, Türkiye ve Yunanistan’ın vesayeti altına girmişti. İki topluluk biçimsel olarak tanınmış ve iki topluluk arasında yeni suni çatışma süreci başlamıştı. Bunun en belirgin örneği, 1963 yılında Makarios’a Amerikalı-İngilizler tarafından önerilen anayasal çözüm önerisi açıkça adanın bölünmesini içeriyordu. Ortaya çıkan diğer bir nokta ise, Amerika’nın ve İngiltere’nin sözde Kıbrıs’ın Yunanistan ile "birleşme"sini hayata geçirirken -ki bunu arzulamadıkları aşikardı- asıl hedefledikleri çatışmaları körüklemekti. Kısa zamanda ada hükümeti çıkmaza düştü. Önemli kararlar alınamamaya başlandı. Bunun nedeni sadece veto hakkının olması değildi. Eksik olan iki yönetimin tüm Kıbrıs halkının haklarını savunan, yabancı tahkimden bağımsız bir politika ortaya koyamamalarıdır.
Böylece, 1963 sonlarında Kıbrıslı Türkler ve Rumlar arasında şiddetli çatışmalar başladı. Her iki taraftan da şovenist çevreler silahlandırılarak kışkırtmalar yapılmaya başlandı. Kıbrıslı Türkler tarafından Rauf Denktaş TMT’yi kurarken diğer taraftan da Giorkatzis Polikarpos (IDEA{??} ile ilişkisi olan CIA ajanı), Vasos Lissaridis ve Nikos Sampson harekete geçmekteydi. Türkiye, garantör ülke olarak müdahale etmekle tehdit ediyordu. Bu hak anlaşmalardan doğuyordu, her bir garantör ülke, tehdit olması durumunda bağımsız olarak da müdahale edebiliyordu. Zürich ve Londra anlaşmaları beklenen sonucu getirmişti. Adanın bölünmesi, İngilizlerin uzun vadeli planları doğrultusunda devam etmekteydi. Adanın bağımsızlığının koca bir yalan olduğu, resmi olarak ortaya çıktığı gibi, pratikte de kanıtlandı. Daha, İngilizler tarafından oluşturulan "Yeşil Hat" zamanından itibaren.
Rezil Acheson Planı
Paralel bir şekilde Amerikalılar da Kıbrıs meselesine etkin olarak karışmaya başladılar. Yunanistan ve Türkiye’de önemli bir etkinlik oluşturan Amerikalılar, kendilerinin de söylediği gibi adayı Orta Doğu ve Asya’daki emperyalist planları için "batmayan bir gemi"ye dönüştürmeyi arzuluyorlardı. Temel amaçları adanın bölünmesi ve iki taraflı olarak Türkiye ve Yunanistan ile birleştirilmesiydi. Bu biçimde adanın NATO’ya girmesi de garantileniyordu.
Haziran 1964 yılında Londra’da, Amerikan menşeli planlar olan Sandys- Ball Planlarının (Amerikalı ve İngiliz iki bakan tarafından hazırlandığı için ikisinin adını almıştır) sunulduğu beşli görüşmeler başladı. Planların amacı, adaya NATO askeri güçlerinin yetkili olarak yerleştirilmesiydi. Özünde amaçlanan, Kıbrıs hükümetinin lağvedilmesi, adanın askerileştirilerek Kıbrıs halkının Amerika-NATO’nun emirleri altına alınmasıydı. Planlar hemen reddedildi ancak bu emperyalistlerin Kıbrıs ile ilgili asıl amaçlarını göstermektedir.
1964 yılında Yunanistan Başbakanı ve ABD Başkanı Johnson arasında geçekleşen ve başarısız olan iki görüşmeden sonra, eski Amerikan Dışişleri Bakanı Acheson tarafından yapılan gizli görüşmelerde Yunanistan hükümetine iki plan önerildi.
Birincisi: Karpasia {Karpaz} Yarımadası Türkiye ile birleştirilerek askeri üs kurulacak. Adanın geri kalanı ise Yunanistan ile birleştirilecek. Türklerin çoğunluk olduğu alanlarda otonom Kantonlar oluşturulacakken, azınlık oldukları bölgelerde ise azınlık haklarına sahip olacaklardı.
İkincisi: Birincisi ile aynı olmakla beraber sadece Türkiye’nin işgal edeceği küçük bir toprak parçasına sahip olacaktı.
İlk planı Makarios reddederken Kıbrıs Türk topluluğu tarafından kabul edildi. İkinci plan ise her iki topluluk tarafından reddedildi. Özünde yapılan, bir yandan Yunanistan’ın Kıbrıs’la birleşmesi yoluyla toprağı Yunanistan’a verilirken diğer taraftan ise nefes alma mesafesinde bulunan Türkiye’ye gerek görüldüğü takdirde müdahale hakkı tanınmaktaydı. Planların kısa zamanda basına sızmasıyla, Yunanistan ve Kıbrıs’ta tepkilere yol açtı. Amerikalılar kabullenmiyorlardı çünkü Yunanistan’daki darbe eşikteydi.
Darbe, Kıbrıs’ta İoannidis Cuntası ve “Atilla”
14 Kasım 1967 tarihinde, Yunan cuntasının direktifiyle Grivas bir provokasyona girişir. Rum polisleri, Türklerin yönetiminde olan bir köye baskın düzenler. Devamında Kıbrıslı Rum ve Türk askerleri arasımla çatışmalar başlar. Grivas yönetimindeki provokasyon Kofino köyünün ele geçirilmesiyle devam eder. Kriz, Türkiye’nin BM’yi Kıbrıslı Rumların geri çekilmemesi halinde müdahale etmekle tehdit etmesi üzerine uluslararası boyut alır. Rum tarafı ele geçirdiği bölgeleri terk ederek geri adım atar fakat Türk tarafı, Rum hava ve deniz sahasını delerek krizin derinleşmesine neden olur. Yunanistan ve Türkiye arasında ciddi savaş tehlikesi karşısında ABD, Dışişleri Bakan Yardımcısı Cyrus Vance’ın Ankara ve Atina’ya ziyaretleri ile müdahale eder. Kasım sonlarında iki taraf da Vance’ın önerisini kabul eder ve Yunanistan askerleri adadan çekilir. Böylelikle Türkiye’nin müdahalesi için de yol açılmış olur. Kıbrıs Türk yönetimi “ Geçici Kıbrıs Türk Yönetimini” oluşturur. 7 Mart 1970 tarihinde Yunanistan cuntası Başkan Makarios’a karşı başarısız bir suikast girişiminde bulunur. 1971 yılında, cunta tarafından desteklenen EOKA 2 {EOKA-B}, Grivas önderliğinde eylemlere başlar. Ekim 1973 tarihinde Makarios’a karşı yeni bir suikast ve darbe girişiminde bulunur. Adanın birleşmesi için mücadele eden devrimci, solcu ve demokratlara saldırarak, bölünmenin hızlandırılmasına çalışılır. 1974 yılında Grivas’m ölümüyle EOKA 2’nin yönetimi Yunanistan cunta şefi olan Dimitrios İoannidis’nin sorumluluğuna geçer. Makarios Yunanlı yetkililerin adadan çekilmesini talep eder. 15 Haziran 1974 tarihinde, Amerikalıların “okey”ini de alan İoannidis, adada Makarios’a karşı darbeye teşebbüs eder. Yönetimi ele geçiren darbeciler, Nikos Sampson’u yönetime getirirler. Doğal olarak Türkiye buna tepki gösterir. 20 Temmuz’da adaya çıkarma yaparak, kuzey bölümünü işgal eder. Yunan tarafı geri çekilirken, Türk tarafı olduğu gibi kalır. Birkaç gün içinde 200.000 Kıbrıslı evlerini terk ederek güney tarafına sığınırlar. Yunanistan’daki cunta, 24 Temmuz’da devrilir ve Konstandinos Karamanlis “Ulusal Birlik” hükümetini oluşturur. Ada’nın bölünmesi planı ABD için kusursuz ilerlemektedir. Amerikalılar belki Yunan cuntasını teşvik ettiler ancak Türkiye’ye de “göz yumdular.” Cuntacılar ile Amerikan heyetinin (Joseph Sisco, Henry J. Tasca, Elgorth {Ellsworth?}) aynı gün Atina’daki görüşmeleri oldukça karakteristiktir. Amerikalıların cuntacılardan istedikleri, adanın Güneydoğu bölümün NATO bölgesi olarak kalması, yani Yunanistan’ın Türkiye’ye karşı hiçbir hamle yapmamasıdır. İoannidis’in cevabı ise “Bizi sattınız” olmuştur!
Birkaç gün sonra Cenevre’de Kıbrıs’taki durumu değerlendirmek üzere İngiltere, Yunanistan ve Türkiye’nin katılımıyla görüşmeler başlar. 14 Ağustos’ta görüşmeler tıkanır. Hemen akabinde Türkiye “Atilla 2”ye (Çıkarmanın Yunanistan’daki adlandırmasıdır -ç.n.) başlar. Yapılan hava saldırılarında (Lefkoşa vb.) büyük şehirler bombalanır. Amahostos {Gazimağusa}, Keriniya {Girne} ve Morfou {Omorfo/Güzelyurt} işgal edilir. Böylece adanın %36’sı Türkiye’nin denetimine geçer ve bunda asıl rolü Amerikalılar ve İngilizler oynar. İkiye bölünmüş ada ve sürekli devam eden gerilim, bunları da barışsever gösterecektir. Oysa önceki yıllar boyunca Kıbrıs halkının bölünmesi için ellerinden geleni ardına koymayan gene bunlardı. Asıl amaçları, kendi emperyalist planlarına uyumlu bir Kıbrıs’tı ve Kıbrıs halkı için kötü olan tüm çalışmalarını bu doğrultuda hayata geçirdiler. 1955’ten bu yana binlerce ölü, 200.000 mülteci, 1.600’den fazla kayıp emperyalist yöntemlerin yarattığı trajik sonuçlardır. Kuzey tarafının Türkiye tarafından kolonileştirilmesi {sömürgeleştirilmesi} de bu tarihten itibaren başlar. 1975 yılında “Kıbrıs Türk Federe Devleti” ilan edilir. BM Güvenlik Konseyi kararı protesto eder. Rauf Denktaş, 1983 yılında “Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti”ni ilan eder. BM tekrar karşı çıkar. BM, 20 Temmuz 1974 yılındaki ilk Türkiye işgalinden itibaren, tüm yabancı askerlerin adadan çekilmesi kararını onaylar. İşgal uluslararası hukukun çiğnenmesi olarak kabul edilse de Türkiye’ye karşı hiçbir önlem alınmaz. Amerika’nın ve NATO’nun elinde bir oyuncaktan öteye geçemeyen BM’nin olaylar karşısında tavırsız kalmaktan daha fazlasını yapamayacağı açıktır. Gerçek kararlar Yugoslavya gibi örneklerde {de görüldüğü gibi kapalı kapılar arkasında?} alınıp hayata geçirilir. “Hukuk” noktasındaki büyük laflar, bu durumlarda ikiyüzlülük ve samimiyetsizlik olarak kendini en iyi şekilde göstermektedir.
Emperyalistlerin uşağı olan Türk ve Yunan hakim sınıflarının ve hükümetlerinin yakın tarihin en büyük katliamlarından birindeki on yıllardır devam eden katkı ve sorumlulukları daha az değildir.
Kaynakça:
Spiros Linardatos, İç Savaştan Cuntaya, Papazisi Yayınları
Nikos Pisourikis, Çağdaş Yunanistan Tarihi, Epikerotita Yayınları
Tasos Vumas, Çağdaş Yunanistan Tarihi-Cunta-Kıbrıs Dosyası (1967-1974), Tolidi Yayınları
Sotiris Rizas, ABD, Albaylar Cuntası ve Kıbrıs Sorunu 1967-1974, Pataki Yayınları
Elefterotipia Gazetesi, 29/12/2003, Kıbrıs Üzerine Makaleler, Makarios Drousioti
*17/4/2004 tarihine ait Yunanistan Komünist Partisi (Marksist-Leninist) merkezi yayın organı olan Proletarya Bayrağın’da yayınlanan Kıbrıs Sorununun Kısa Tarihçesi makalesi. [Türkçesi: "Çözüm Bir ve Tektir Birleşik, Bağımsız, Egemen KIBRIS", Nisan Yayımcılık]